مافی مرۆڤ لە بەڵگە نامە نێودەوڵەتییەكاندا دا

ئامادە کردنی: چیا کوردستانی

پێشەكی

مافی مرۆڤ زۆری لەسەر گوتراوەو زۆری لەسەر نووسراوە بە زمانەكانی جیهان و گرینگیەكی تایبەتی پیدراوە لە لایەن رێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكانەوە هەروەها كۆمەلێكی زۆری رێكەوتنامەی نێودەوڵەتی لەبارەیەوە بەستراوە، ئەمرۆ ئەم بابەتە بۆتە بابەتێكی جیهانی منیش وەك تاكێك كورد زۆر بەلامەوەە گرینگ بوو كە لەسەر باسێكی وا توێژینەوە بكەم چوونكە بەداخەوە بە زمانی كوردی زۆر كەم لەسەر مافی مرۆڤ نوسراوە بۆ ئێمەی كورد زۆر پێویستە كە  باس و لێكۆلێنەوە توێژینەوە لەسەر ئەم پرسە هەستیارە بكەین چوونكە ئێمە هەنووكە نەتەوەیەكین كە مافەكانمان پێشێل دەكرێن كە هۆكاری ئەوەش دەگەرێتەوە بۆ ئەوەی كە وشیاریمان لەسەر ئەو مافە سرووشتیانە نیە هەستیان پێناكەین كە مافەكانمان پێشێل دەكرێن لە لایەن دەسەڵاتدارانەوە.

من لەم توێژینەوەیەدا تووشی كێشەیەكی زۆر بووم لەسەر دەست خستنی سەرچاوە بە زمانی كوردی رووم لە هەر شوێنێك دەكرد تەنیا بە زمانی عارەبی و فارسی سەرچاوەی هەبوو كە كار كردنی منی لەسەر ئەم پرسەی زۆر قورس كرد و تەنانەت خەریك بوو واز لەم پرسە بێنم بەڵام بە هۆی هۆگریم بە نیسبەت توێژینەوە لەسەر ئەم پرسە وازم نەهێنا و بە هەر شێوەیەك بوو قۆڵم لێهەلمالی و دەستم بە كار كرد كە ماوەیەكی زۆری برد تاكوو بۆم تەواو بوو.

ئەم توێژینەوە یە لە دوو باس وپێك هاتووە باسی یەكەم لە دوو تەوە پێك هاتووە تەوەری یەكەم مێژووی گەشەسەندنی مافی مرۆڤ تاوتوێ‌ كراوە باس لەو شارستانیەتانە كراوە كە كە كاریگەریان لەسەر مافەكانی مرۆڤ هەبووە لەو سەردەمە كۆنانەدا، لە تەوەری دووهەمیشدا پێناسەی ماف بە جیاو دواتر مافی مرۆڤ كراوە بۆ تێگەیشتن لە چەمكی مافی مرۆڤ كە پشت بەستراوە بە كۆمەڵێك ڕا و سەرچاوە بۆ پێناسە كرنی. لە باسی دووهەمیشدا لە سێ تەوەردا سێ رێكەوتنامەی گرنگی تایبەت بە مافەكانی مرۆڤ گوڵبژێر كراون كە پێك هاتوون لە جارنامە جێهانی مافەكانی مرۆڤ و رێكەوتنامەی تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسیەكان و رێكەوتنامەی نەهێشتنی جیاكاری دژی ژنان تاوتوی كراون. هیوادارم كە ببێتە جێگای رەزامەندی هۆگرانی بوارەكانی مافی مرۆڤ.

باسی یەكەم

كورتەیەكی مێژوویی سەبارەت بە مافی مرۆڤ

تەوەری یەكەم

مێژووی مافی مرۆڤ لە شارستانیەتە دێرینەكاندا

1ـ شارستانەیەتی یۆنانی

مێژووی شارستانیەتی یۆنانی بۆ 1200 ساڵا پێش زایین دەگەرێتەوە، دیارترین ئەو بیرمەندانەی كە بایەخیان بە هەر یەك لە سۆلۆن و بركلیس بوون.

سۆلۆن كە لە لایەن خەڵكی ئەسیناوە وەك حاكم هەڵبژێردرا، هەستا بە كۆمەڵێك چاكسازی لە بواری یاسایی و یاسایەكیشی دەركرد كە بە یاسای سۆلۆن ناسرا (لە ساڵی 594 پ.ز)، ئەو یاسایەش هەڵسا بە لابردنی بە كۆیلە كردنی ئەو قەرزدارەی كە ناتوانێ‌ قەرزەكەی بداتەوەن هەروەها سیستمێ:ی دانا سەبارەت بە میرات بە شێوەیەك هەندێك مافی دا بە ئافرەت، هەروەها ئەو بنەمایەشی هەڵوەشاندەوە كە دەیكوت میرات بە تەنها بۆ كوڕی گەورەیە، بەڵام لەگەڵا ئەو یاسایە سیستمی چینەكانی لە كۆمەڵگادا وا وەك خۆی هێشتەوە بە جۆرێك چینی كۆیلەی بێ‌ بەش كرد لە بەشداری سیاسی.

بەڵام "برێكلیس " بە دانەری سیستمی دێموكراتی لە یونانی كۆن دادەنرێت چونكە ئەو بانگەشەی ئەوەی كرد كە پێویستە گەڵا بۆخی حوكمی خۆی بكات، هەروەها دەیگوت پێویستە هاوڵاتیان بە یەكسانی بژین هەمان مافیان هەبێت جا هەژار بن یان دەوڵەمەند، بەڵام دێموكراتیەتی بركلیس چینی كۆیلەی لە دەرەوەی چوارچێوەی ئازادی و یەكسانی هێشتەوە. 

2ـ شارستانیەتی رۆمانیەكان

شارستانیەتی رۆمانیەكان زۆرتر سەربازیو یاسایی بووە، لەبەر ئەوە دەلێین سەربازی بووە چوونكە  وردە وردە بە هۆی هێزەوە سنووری خۆی فراوان كردووەو دەستی بەسەر ناوچەكانی دەوروبەری خۆیدا گرتووە ئەمەش وای كردووە كە خەڵكێكی جیاواز لە رۆمانیەكان بێنە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی رۆمانی و ئەوەش وای كردووە كە یاسایەكی تایبەتیان بەسەر دا جێ‌ بەجێ‌ بكرێت كە جیاواز بووە لەو یاسایەی كە بە سەر رۆمانیە ئەسیلەكاندا جێبەجێ‌ دەكرێت كە ئەوەش كێشەیەك زۆری لێكەوتەوەو بۆخۆی نایەكسانییەكی زۆری تێدا بوو تا ساڵی 212 زایینی یاسایەك دەرچوو لە رۆمانیا كە بە بێ جیاوازی بە سەر هەموو هاوڵاتیاندا جێبەجێ‌ دەكرا.

3ـ شارستانیەتی مێزۆپۆتامیا

شارستانیەتی مێزۆپۆتامیا بە یەكێك لە دێلاینترین شارستانیەت دادەنرێت، وەكوو شارستانیەتی بالیەكان و ئاشوریەكان و فارسەكان كە لەو ئاسەوارانەی كە لەو ناوچانەی كە ئەوانە دەسەڵاتیان تێدا هەبووە ئاماژە بەوە دەكەن كە مافی مرۆژ لەو شارستانیەتانەدا پشت گوێ‌ نەخراوەو بە شێوەیەك لە شێوەكان كاری لەسەر كراوە. كە لێرەدا ئاماژە بە دیارترینیان دەكەین:

ئا ـ یاسای حمورابی:

ئەو یاسایە  كە مێژوویەكی دێرینی هەیە باس لە مافی موڵكداریەتی دەكات وەكوو یەكێك لە مافە بنەرەتیەكانی مرۆڤ

ب ـ یاسای ئاشنونە:

بە پێی ئەو یاسایە كە لە لایە بابلیەكانەوە دەرچووە جیاوازی كراوە لە نێوان كۆیەلەكان كە دوو جۆر كۆیلە هەبوە كۆیلەی بابلی و كۆیلەی بیانی بە شێوەیەك كە مافیان زۆر تر داوە بە كۆیلەی بابلی هەروەها كۆیلایەتی بابلیەكان كاتی بووە و هەروەها كۆیلایەتی بێگانەكان بەردەوام بووە كە ئەوەش بۆ سەردەمی خۆی  شتێكی زۆر گرنگە وەك وەك ماف چاوی لێدەكرێت. 

ج ـ یاسای مافی مرۆڤی كورش:

ئەو یاسایەش كە لە سەر لەوحەیەكی گلی سوور كراوە نووسراوەو لە دەورووبەری ساڵی (1285ه) (1882ـ1879ز) لە كاتی توێژینەوەی شوێنەوارناسی لە بابل لە دۆلی دووزێ  "هورمزد رسام"  شوێنەوارناسی ئینگلیزی بە رەچەڵەك ئاشووری دۆزراوەتەوە كە بە خەتی بزماری نووسراوە ئاماژە بە كۆمەلێك لەم لەوحەیەدا كە لە لایەن كوروش پادشای هەخامەنیشی لە كاتی داگیر كردنی بابل دا دەری كردووە كە ئەو لەوحەیەش وەك بەڵگەیەك بۆ مافەكانی مرۆڤ گرینگیەكی تایبەتی پێدراوە بە شێوەیەك كە هەنووكە كۆپیەك لەو لەوحەیە لە بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان پاریزراوە.

ئەمەش چەند خەتێك لەم لەوحەیە كە لە زمانی كوروشەوە نووسراوە  كە بە روونی دەردەكەوێ‌ كە ئەو كات چۆن بەشێك لە مافەكانی هاوڵاتیانی بابل پاریزراوە لە لایەن هەخامەنیشیەكانەوە بە پاشایەتی كوروش.

خەتی 24ـ هێزی مەزن من كە هاتۆتە نێو بابلەوە دەستی برایەتی و ئاشتی وە ئازادی بۆ لایی خەڵكی ئەو وەڵاتە درێژ كردووە. ئیزنم نەداوە كەخەڵك تووشی هیچ جۆرە گیر و گرفت و ئازارو مەینەتێك ببن  لەسەر خاك و زێدی خۆیان .

خەتی 25ـ بارودۆخی نێوخوی بابل و شوێنە ئایینییە پیرۆزەكانی دڵی منی هەژاند ....من بۆ ئاشتی زۆرم هەوڵدا. نەبوونیید خەڵكی هەژاری كردبوو بەدیلی خۆی ،كارێك لەوان نەدەوەشایە وە . 

خەتی 26ـ  من كۆیلەتیم  نەهێشت ، كۆتاییم بە رەنج و بەدبەختی كۆیلەكان هێنا .فەرمانم دا كەهەموو خەڵك لە هەڵبژاردنی خودا و دینی خۆیاندا سەربەست بن و ئەوان بپەرەستن .فەرمانم دا كە كەس لە خەڵكی وڵات سەقەت نەكرێت و (مەردۆخ) بە كردەوە باشەكانی من دڵگەرم بێ.

خەتی 32ـ ئەمرم كرد ئەو پەرستگانەی كە داخرابوون ، بكەنەوە. هەموو خوداكانی ئەو پەرستگایانەم گەڕاندنەوە جێگەی خۆیان. هەموو ئەو خەڵكەی كە لە ماڵ و حالی خۆیان ئاوارە ببوون گەراندمنەوە بۆ جێگای خۆیان. ماڵە وێرانەكانیانم ئاوەدان كردەوە . هەموو خەڵكم بۆ هاوپێوەندی جار دا.

خەتی 36ـ بێگومان لە رۆژانی بنیادنانەوە هەموو خەڵكی بابل رێزیان لە پادشا گرت و من بۆ هەموویان كۆمەڵگەیەكی هێمنم پێك هێنا و ئاشتی و ئاسوودەییم بەخشی بە هەموو خەڵك. 

تەوەری دووهەم 

پێناسەی مافی مرۆڤ 

لەم تەوەرە دا بۆ ئەوەی باشتر ئاشنا بین بە مافی مرۆڤ چەند پێناسەیەك بۆ بەر چاو روونی دەخەمە بەر دیدی خوێنەران تاكوو باشتر لە مافی مرۆڤ بگەن و بزانن مافی مرۆڤ چیەو مەبەست لە مافی مرۆڤ چیە؟ سەرەتا وشەی ماف پێناسە دەكەین

ماف:

سەبارەت بە ماف هیچ پێناسەیەكی وا كە هەموو زانایان لەسەری كۆك بن بوونی نیە چوونكە ئەم وشەیە لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێك و لە كاتێكەوە بۆ كاتێكی تر دەگۆرێت لە هەندێك شوێن لەوانەیە رێساو بنەمایەكی تایبەت بە ماف بزاندرێ‌‌و بەڵام هەر لەو كاتەدا هەمان رێساو بنەما لە شوێنێكی تر بە ماف نەزاندرێ‌. بەڵام مامۆستا خامۆش عومەر عەبدوڵڵا ئاوا پێناسەی ماف دەكات. 

"ماف بریتیە لەو پێگە یاساییەی كە كە بە خاوەنەكەی دەدرێت بە هۆی دەست بەسەر داگرتنی ئەو شتەوە لەبەرامبەر خەڵكێكی تر". 

لە زمانی چینیدا وشەی مافیان بە "دەسەڵات" (Power-Quan) وەرگێراوەتەوە كە لەوانەیە مەبەستیان لەو وتەیە بێ‌ كە "دەسەڵات مافت دەداتێ‌"یە كە وتەیەكە كە لە رۆژهەڵات و رۆژئاوا باوە. 

پێناسەی مافی مرۆڤ: 

سەبارەت بە پێناسەی مافی مرۆڤ زانایانی جیهان بە گشتی لەسەر پێناسەیەك ساغ نەبوونەتەوە چوونكە بەراستی قسە كردن لە مافی مرۆڤ كارێكی ئاسان نیە.

پێناسەی مافی مرۆڤ لە رووی ئەدەبی: واتە Renquan  یانی "دەسەڵاتی مرۆڤ" بەم هۆیە وڵاتە كۆمۆنیستیەكان و دوڵاتە دیكتاتۆرەكان مافی مرۆڤیان بە هەرەشەیەك لەسەر دەسەڵاتی سیاسی خۆیان دەزانی و دەزانن.

پرۆفیسۆر هۆهی فیڵد ئاوا پێناسەی دەكات، مافی مرۆڤ بریتی یە لە:

1) شتیكە كە تاك بە بوونی ئەركێك لە بەرامبەر كەسێكتر شایەنیەتی

2) كەسێك بە مەبەستی پاراستنی لە لایەن یاساوە شایەنیەتی

3) ئیمتیاز

4) دەسەڵات بە مەبەستی پەیوەندی یاسایی 

بەشێكی دیكە لە توێژەران ئاوا پێناسەیان كردووە "دەتوانین بلێین مافی مرۆڤ، ئازادیەكان، هەبوونی بەرژەوەندیەكن كە لە رێگای بایەخە پەسند كروەكانی هاوچەرخ، تەواوی مرۆڤەكان بتوانن داوای بكەن و ئەم مافە بنەرەتیانە سرووشتین. بە واتایەكی تر ، هەموو تاكەكان لەم رووەوە كە مرۆڤن ئەم مافانەیان هەیە و هیچ پەیوەندیەكی بە وڵات، ئایین، رەگەز، نەتەوە نیە." 

باسی دووهەم

بەڵگەنامە نێودەوڵەتیەكانی تایبەت بە مافی مرۆڤ

تەوەری یەكەم

جارنامەی جیهانی مافی مرۆڤ 10/12/1948

جارنامەی جیهانی مافی مرۆڤ رێكەوتنامەیەكی نێو دەوڵەتییە كە لە كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان پەسند كراوە و پێك هاتووە لە 30 مادەو كە روانگەی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لەسەر مافەكانی مرۆڤ شی دەكاتەوە. ناوەرۆكی ئەم جارنامەیە مافە بنەرەتیەكانی شارستانی، كلتووری، ئابووری، سیاسی و كۆمەڵایەتی یە كە تەواوی مرۆڤەكان لە هەر شوێنێك بن دەبێ‌ لێێ‌ بێ بەش نەبن، دیاری كردووە .

خالەكانی ئەم خالەكانی ئەم جارنامەیە بە بۆچوونی زۆرێك لە زانایانی ئیلزامین و ئیعتباری مافی نێو دەولەتیان هەیە لە بەر ئەوەی كە بە شێوەیەكی بەر فراوان لە لایەن زۆر بەی زۆری  وڵاتانی جیهان پەسەند كراوەو بۆ هەڵسەنگاندنی هەڵسوكەوتی ولاتانی جیهان بەكار دێ‌.

زۆر بەی زۆری ئەو وڵاتانەی كە تازە سەربەخۆییان وەرگرتووە ئاماژەیان بە خاڵەكانی جارنامەی جیهانی مافی مرۆڤیان كردوو یان لە یاسای بنەرەتی خۆیاندا گونجاندویانە.

مێژووی ئەم جارنامەیە

رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بە نوێنەرایەتی 51 وڵات لە ئاپریلی 1945 بە پێی كۆنفرانسی سانفرانسیسكۆ  لە دوای جەنگی جیهانی دووهەم دامەزرا و دامەزراندنی ئەم رێكخراوەیە لە پێناوی ئەوەدا بوو مرۆڤایەتی لەو نەهامەتیانەی كەوا پێشتر تووشی ببو بپارێزێتن هەروەها بتوانرێت سنوورێك بۆ ئەو جەنگانەی كە لە شێوەی دوو جەنگە جیهانیەكەدان دابنێت كە پێشتر تووشی مرۆڤایەتی ببوو.

دوای دامەزراندنی ئەم رێكخروەیە و دانانی چەندین پرنسیپی بۆ جێ بەجی كردنی كارەكانی ، لە لایەن كۆمەلێك پسپۆر و شارەزای زۆر لە وڵاتان بە سەرۆكایەتی زانای فەرەنسی رێنێ‌ كاسن (Rene Cassin) و پسپۆری ئەمریكی ئێلێنۆر رۆزڤێڵت (Eleonore Roosevelt) كاریان كرد بۆ دەركردنی ناوەرۆك و بەندەكانی مافی مرۆڤ ئەمەش لە پێناوی نرح دانان بۆ مرۆڤ و زەق كردنی ئاستی عەقڵانی گوتاری مافەكانی مرۆڤ  دا  

كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان 3 ساڵا دوای دامەزرانی نەتەوە یەكگرتوەكان، جارنامەی جیهانی مافی مرۆڤی پەسند كرد و جارنامەی جیهانی مافی مرۆڤ كە ئامانجی هێنانە كایەی و  تەزمین كردنی ماف ‌و ئازادیە وەك یەكەكان بۆ هەموو خەڵك بوو لە 10ی دێسامبری ساڵی 1948 پەسند كران ئەو رۆژەش هەنووكە رۆژێكە كە ساڵانە لە هەموو جیهان وەك رۆژی جیهانی مافی مرۆڤ پیرۆز دەكرێ‌. 

لێرەدا كۆمەلێك بەندی تایبەت لە جارنامەی جیهانی مافی مرۆڤ دەخەینە روو كە هاورایەكی گشتی سەبارەت بە مافەكانی مرۆڤ دەدەنە دەست ئێمە ئەم خاڵانە بە كورتی ئاماژە پێدەكەین:

بەندی 1 

هەموو مرۆڤەكان بە ئازادی لە دایك دەبن و یەكسانیشن لە نرخ و پایە و مافدا.

بەندی 3 

هەموو كەسێك مافی ژیان و ئازادی و ئاسایشی خۆی هەیە.

بەندی 5

هەموو مرۆڤێك ئەشكەنجەو سزا نادرێت و رەفتاری توند و تیژی دڕندانەو ئابرو بەری لەگەڵدا ناكرێت.

بەندی 7

هەموو مرۆڤەكان لە بەردەم یاسادا یەكسانن و مافیان هەیە كە بە بێ‌ جیاوازی لە لایەن یاساوە بپارێزرێن.

بەندی 9

هیچ مرۆڤێك نابێت بە شێوەیەكی رەمەكی بگیرێت یان دەستبەسەر بكرێت یان دور بخرێتەوە.

بەندی 18

هەموو كەسێك مافی ئازادی بیر كردنەوەو ویژدان و ئایینی هەیە، ئەم مافە ئازادی گۆرینی ئایین و بڕوا دەگرێتەوە.

بەندی 19

هەموو كەسێكی مافی ئازادی بیرو ڕا دەربڕینی هەیە. 

لێژنەی مافەكانی مرۆڤ

لێژنەی مافەكانی مرۆڤ پێك هاتووە لە 18 ئەندام كە بە سیفەتی شەخسی بۆ ماوەی چوار ساڵا هەڵدەبژێردرێن، ئەم لێژنەیە لە رێگای میساقی جیهانی بۆ مافە مەدەنی ‌و سیاسیەكان و بە پێی ئەحكامی مادە 28 ـ 32 ەوە دامەزراوە، ئەویش بۆ  چاوەدێری كردنی جێبەجێ‌ كردنی ئەحكامەكانی میساقی جیهانی مافە مەدەنی و سیاسیەكان و پرۆتۆكۆلی هەڵبژاردەیی وڵاتە ئەندامەكانەوە. هەڵبەت وڵاتانی ئەندام واتە ئەو وڵاتانەی كە حكومەتەكانیان موسادقەیان لەسەر رێكەوتنامەكە كردووە یان چونەتە پاڵی ، وڵاتانی ئەندام لە رووی یاساییەوە پابەندن بە جێبەجێ‌ كردنی ئەحكامی رێكەوتنامەكانەوە، تا 31ی مایۆی 2001 وە 147 دەوڵەت بوونەتە ئەندامی میساقەكە و 98 دەوڵەتیش بۆنەتە لایەن لەناو پرۆتۆكۆلی هەلبژاردەییدا ئەو وڵاتانەشی كە ئیمزایان كردوەو تا ئێستا مسادقەیان لەسەر نەكردووە، نیەتی خۆی پێشان داوە لەوەی ببێتە لایەن، لەو سەروبەندەشدا لەسەری پێویستە بەو كردەوانە هەڵنەسێت كە لەگەڵا رێكەوتنامەكەو ئامانجەكانیدا ناگونجێت.

لێژنەكە دەسەڵاتی ئەوەی هەیە تەماشای ئەو راپۆتانە بكات كە باس لەو تەكبیر و پێشكەوتنانە دەكەن كە لە بواری پابەند بوون بە مافەكانەوە  كە میپاقی جیهانی مافە مەدەنی و سیاسیەكاندا دەیپارێزێت ،لێژنەكە سالانە سێجارو بۆ ماوەی سێ هەفتە لە خولی یەكەمدا دادەنیشێت زۆر جاریش لە بەروارەكانی :مارس .ئەپریل لەبارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان لە نیۆرك و لە یۆلیۆ و ۆكتۆبەر – نۆڤێمبەر لە نوسینگەی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ژنێف دادەنیشن .

لێژنەی مافەكانی مرۆڤ تەماشای ئەو ڕاپۆرتانە دەكەن كە ولاتانی  ئەندام پێش كەشی دەكات دەربارەی چۆنیەتی جێبەجێ كردنی مافەكانی ناو میپاقەكە ڕاپۆرتەكان یەكەم جار لە ماوەی سالێكدا لەلایەن ئەو ولاتەوە پێش كەش دەكرێت كە بۆتە ئەندامی میپاقەكە دواتر پێنج سال جارێك پێش كەش دەكرێت .

لێژنە بۆی هەیە تەماشای سكالایەك بكات كە ولاتێكی  ئەندام لەسەر ولاتێكی تری ئەندام پێش كەشی كردووە  بەو پێیەی كە هەلنەستاوە بە پابەند بوون بەو ئەركانەوە كە بەپێی میپاقەكە لە ئەستۆی بوو هەروەها لێژنە بۆی هەیە سكالای تاكەكەس ببینێت بەلام تەنیها لە حالەتێكدا كە دژی ولاتێكی ئەندم بێت لەناو میپاقی جیهانی مافە مەدەنی و سیاسیەكان  وە پڕۆتۆكۆلی هەلبژاردەییدا  .

لێژنەكه گرنگیەكی زۆر دەدات بەو دراوانەی كە كە ڕێكخراوە ناحكومیەكان پێش كەشی دەكات بۆیە لێژنەكه داوای كردووە كە ڕاپۆرتی ولاتان پێش ئەوەی كە بێتە بەردەمی لێژنەكە بە ماوەیەكی پێویست بەتەواوەتی ئاشكرا بێت لەبەر دەم رێكخراوە ناحكومیە نیشتمانیەكاندا . 

تەوەری دووهەم

ریكەوتننامەی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسیەكان (26\12\1966)

ئەو رێكەوتننامەیە لە 26ی دێسامبری ساڵی 1966 لە لایەن كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەلگرتوەكانەوە پەسەند كراوە، بڕیارنامەی A 2200 بە پێی مادەی 49، لە ساڵی 1976ەوە جێبەجێ كردنی دەست پێكراوە

ئەو ریكەوتننامەیە لە سەرەتایەك و شەش بەش و 59 مادە پێك هاتوە و هەر بەشەی گرینگی تایبەتی خۆی هەیە كە من لێرەدا بۆ بەرجاو روونی تەنیا بەشی یەكەمی ئەو رێكەوتننامەیە ئاماژە پێ دەكەم

بەشی یەكەم

1- هەموو گەلێك مافی دیاری كردنی چارەنووسی هەیە. بە هۆی ئەم مافەوە، ئەوان ستاتۆ و رەوشی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و پەرەپیدانی كولتوریی خۆیان، سەربەستانە دیاری دەكەن. 

2- هەموو گەلیك دەتوانێ بۆ ئامانجەكانی خۆی كەڵك لە سامان و سەرچاوە سرووشتیەكانی خۆی وەربگرێ، بە مەرجێك ئەو بەرپرسایەتیە نەخاتە ژێر پێ كە بە گویرەی ریكەوتنە ئابووریە نێودەولەتیەكان و لە سەر بناغەی قازانجی بەرامبەر و نیودەوڵەتی، كەوتوونە سەر شانی، لە هیچ هەلومەرجێك دا ناكرێ گەلێلە ئامراز و پێداویستیەكانی ژیان و بەریچوون بێبەش بكری.

3- دەوڵەتانی ئەندامی ئەو پەیماننامەیە و لە نێو ئەواندا ئەو دەوڵەتانەی كە بەپرسیایەتی بەرێوە بردنی وڵاتانی موستەعمەرە و بندەستیان لەسەر شانە، دەبێ بۆ بەدی هاتنی مافی جارەی خۆ نوسین و رێز گرتن لەم مافە ، بە گوێرەی دەق و ڤێوشوێنەكانی پەیمانی نەتەوە یەكگرتەكان، بە خێرایی هەنگاو بنێن.  

تەوەری سێهەم

رێكەوتننامەی لەنێو بردنی هەموو جۆرەكانی جیاوازی دانان بەرامبەر ژنان  (18\12\1979)

ریكەوتننامەی لەنێو بردنی هەموو جۆرەكانی جیاوازی دانان بەرامبەر ژنان لە 18 دیسامبری ساڵی 1979 لە یایەن كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتوەكانەوە پەسند كراوە بە بڕیاری ژمارە 34\180 هەروەها راگەیەندراوە كە هەموو دەولەتان دەتوانن كە واژۆ و پەسەندی بكەن و، پابەند بوونی خۆیانی پێوە رابگەیەنن. ئەم رێكەوتنامەیە بە گویرەی بەندی 1ن مادەی 27ك لە 3ن دیسامبری 1981ەوە رەجاو كردن و بەریوە بردنی بە پێویست زانرا.

ئەم ریكەوتننامەیە لە شەش بەش و 30 مادە پێك هاتوە، كە بە كورتی ئەماژە بە دیباجە و هەنیك لە مادەو بەسەكانی دەكەم.

لە پێشەكیەكەیدا هاتوە كە؛ بە سەرنجدان بەمە كە دەوڵەتانی ئەندامی پەیماننەمە نێدەوڵەتیەكانی مافی مرۆڤ بەرعۆدەن كە یەكسانی ژنان و پیاوان لە دەست راگەیشتن بە گشت مافە سیسی و كۆمەڵایەتی، كولتوری، مەدەنی و سیاسیەكانیاندا دەستەبەر بكەن.

....بە لەبەرچاوگرتنی نەخش و رۆڵی ژنان لە دابین كردن و هێنانە دی اسودەیی بنەماڵە و پێشكەوتنی كۆمەڵدا كە تا ئێستا بە تەواوەتی لێی نەكۆڵراوەتەوە، گرینگی دایكایەتی لە باری كۆمەڵایەتیەوە  و نەخشی داك و بابەكان لە بنەماڵە و پەروەردە كردنی منداڵاندا ، و بە ئاگاداری لەمە كە كە نەخسی ژنان لە زاو زێ دا نابێ ببێتە بەردی بناغەی جیاوازیدانان و بارهێنانی منداڵان پێویستی بە دابەش كردنی بەرپرسایەتی لە نێوان ژن و پیاو كۆمەڵدا هەیە، بە ئاگاداری لەمە كە رۆڵ و نەخشی كۆنی ژنان و پیاوان لە نێو كۆمەڵ و بنەمالەدا، لە پێناوی گەیستن بە بەرابەری تەواو لە نێوان ژنان و پیاوان دا پێویستە ئالوگۆری بەسەر دا بێ، شێلگیرتر و پێداگر تر لەسەر بەرێوە چوونی رێوشوێنە دیاریكراوەكانی جارنامەی نەهێشتنی فەرقو جیاوازی دژ بە ژنان و،هەر بەم مەبەستە هەنگاوی پێویست بۆ لەنێوبردنی ئەو جیاوازیدانانە لە هەموو شكڵ و شێوەكانیدا، لەسەر ئەم رێوشوێنانەی خوارەوە ریك كەوتن: 

بەشی یەكەمی ئەم ریكەوتنامەیە لە شەش مادە و چەند فەقەرە پێك هاتوە، لەم ماەی یەكەمدا سەرەتا دەستەواژەی جیاوازیدانان شی دەكاتەوە كە هاتوە "

"مەبەست لە دەستەواژەی "جیاوازیدانان بە دژی ژنان" لەم رێكەوتنامەیەدا، هەموو ئەو هەلاواردن، دەرهاویستن، بێبەس كردن و سنوردانانەن كە لەسەر بناغەی رەگەز بەرێوە دەچن و، مەبەست یان ئاكامی هەر هەموویان بێبەری كردنی ژنانە لە مافە ئێنسانیەكانیان و ئازادیە بنەرەتیەكان لە بوارە سیاسی، ئەبووری، كۆمەڵایەتی ، كولتوری و مەدەنیەكانداو، هەر بواریكی دیكەی پیوەندیدار بەوانەوە." 

لە مادەی دووهەمدا باس لە ئیلزامی دەولەتانی ئەندام دەكات لە رێكەوتننامەكەدا تاكوو هەموو چەشنە جیاوازیدانانێك بە دژی ژنان پرۆتستۆ بكەن و بەم مەبەستەش كۆمەلێك ئەركان لە چەن فەقەرەدا داویتە سەرشان. كە دەبێ لە قانونە ناوخۆیەكانیاندا دەستكاری ئەو مادەو برگانە بكەن كە دەبنە هۆی فەرق و جیاازیدانان لە مابەینی ژنان و پیاواندا هەروەها قانونی گونجاو پەسەند بكەن بە مەبەستی دیاری كردنی سزا بۆ پێشیلكاریەكان و هەروەها هەلوەشاندنەوەی ئەو سزایانەش كە دەبنە هۆی جیاوازیدانان بەرامبەر ژنان، هەڵوەسێننەوە.

لە مادەی چوارەمدا باس لەوە دەكات كە ئەو ریوشوێنانەی كە دەوڵەتانی ئەندام بە مەبەستی پیكهێنانی خیراتری بەرابەری لە نیوان ژناژ و پیاواندا دەیگرنە بەر نابێ وەك "جیاوازیدانان" بەو واتایە كە لە ریكەوتنامەكەدا هاتوە لیك بدرێتەوە وەك ئەو هەنگاوانەی كە لە ریكەوتنامەكەدا باس كراون كە مەبەست و ئامانجیان پستیوانی لە دایكایەتیە.

لە بەشی دووهەمی ئەم ریكەوتنامەیەدا كۆمەلیك ئەركیان دەخاتە سەر شان وەك ئەوەی كە لە مادەی هەست دا هاتوە 

"دەوڵەتانی ئەندام هەموو هەنگاوێكی پێویست هەڵدەگرن تا بێ هیچ چەشنە جیاوازیەك و لە هەلومەرجیێكی وەك یەك لەگەڵ پیاوان دا، دەرەتان بە ژنان بدرێ وەك نوینەری ئەوان لە ئاستی نیودەوڵەتیدا هەڵبسورین و لە تێكۆشانی رێكخاوە نیودەوڵەتیەكاندا نەخشیان هەبێ.  

سەبارەت بە چاوەدێری جێبەجێ‌ كردنی رێكەوتنامەكەش لێژنەی نەهێشتنی جیاكاری دژی ژنان كە پێكهاتووە لە 23 پسپۆر كە بۆ ماوەی 4 ساڵا هەڵدەبژێردرێن ئەركی ئەم لێژنەیە چاوەدێری كردنی ئەو رێكەوتن نامە نێودەولەتیانەیە كە تاب=یبەتن بە نەهێشتنی جیاكاری دژ بە ژنان كە لە ساڵی 1997 لە لایەن ئەنجومەنی گشتی نەتەوە یەكگرتوەكانەوە بریاری لەسەر دراوە و لە ساڵی 1981 ەوە كاری پێ‌ كراوە. پسپۆرەكانیش لە لایەن وڵاتانی ئەندامەوە هەڵدەبژێردرێن.

لێژنەكە ساڵانە دوو جار كۆبونەوە دەكات بۆ ماوەی سێ‌ هەفتە كە زۆر جار لە كۆمیسیۆنی باڵای مافەكانی مرۆڤ لە ژنێف (امانە ناسریە) بۆ دابین ناكات بۆیە شە هەمیشە بەشی گەشە پێدانی ئافرەت لە نیۆرك كە هەروەها خزمەتی لێژنەی ژنانیش دەكات هەڵدەستێ‌ بە پێشكەش كردنی خزمەت بە لێژنەكە، لە ساڵی 1994 ەوە زۆر جار دانیشتنەكانی بە بەردەوامی لە نیۆرك بووە.

ئەركی سەرەكی ئەم لێژنەیەبریتیە لە لێكۆلینەوە لەو ڕاو بۆچونانەی وڵاتانی ئەندام پێشكەشی ئەكات هەروەها رەوانە كردنەوەی راپۆرتەكە پێشكەش كراوەكان بۆ وڵاتان لە ماوەی سالێكداو موسادقە كردن لەسەریان یاخود چوونە پال رێكەوتنامەكە هەر چوار ساڵ جارێك دوای ئەوەی لە كۆبوونەوەیەكی ئاشكرا لە رێگای ئەنجومەنی  ئابووری و كۆمەڵایەتیەوە راپۆرتی ساڵانەی پێشكەش بە ئەنجومەنی گشتی بكات. هەروەها لێژنەكە پێش نیاز  پێكەشكەش وڵاتانی ئەندام دەكات لە سەر بنەمای ئەو راپۆرتانەی كە بۆی دێن.

رێكخراوە ناحكومیەكان گرینگیەكی بێوێنەیان هەبووە لە هاوكاریكردنی ئەم لێژنەیەدا بە تایبەت كە رێكخراوە ناحكومیەكان بە شێوەی تاكەكەسی و بە كۆمەڵی، زانیاری پەیوەندیداریان سەبارەت بە لێكۆلینەوەی راپۆرتی وڵاتانی ئەندام داوەتە ئەندامانی لێژنەكە. لە ساڵی 1997ەوە، فرسەتی كاری زیاتر لە لایەن لێژنەكە هاتۆتە بەردەم رێكخراوە ناحكومیەكان. لیژنەش بڕیاری دا كە دانیشتنی نا رەسمی لەگەڵا رێكخراوە ناحكومیەكا نیشتمانیەكان و نێودەوڵەتیەكان بكات لە دەرەوەی كاتی دانیشتنە ئاساییەكانی لێژنە كە تێیدا داوای لە رێكخراوە ناحكومیەكان بكات كە زانیاری دیاریكراو پێشكەش بكات لە سەر ولاتانی دیاریكراو دەربارەی راپۆرتی وڵاتانی ئەندام تاوەكوو لە لایەن لێژنەوە چاو خشاندنەوەیان بۆ بكرێت. 

دەرەنجام

باس كردن و لێكۆلینەوە لەسەر مافی مرۆڤ كارێكە پێویستی بە ورد بینی و ماندوبوونێكی زۆر هەیە بۆیە كە ئەنجامی لێكۆلینەوە لەم بابەتە چەند دەرەنجامێك دەخەینە روو.

1ـ مرۆڤ پێویستە بە سرووشتی خۆی  رێزی لێبگیرێ‌، ئەم كارەش پێویستی بە پەسەند كردنی رێساو ساسای تایبەت بە پاراستنی مافەكانی مرۆڤەوە هەیە، كە بەو شێوەیە دێتە دی.

2ـ بە هۆی ئەوەی كە مافەكانی مرۆڤ بابەتێكی گرنگ و تایبەتە ، بۆیە زۆرێك لە پەیماننامە نێودەوڵەتیەكان ئەم بابە خراوەتە بەر باس و وڵاتانی ئەندامی پەیمانامەكان الزام كراون بە  جێبەجی كردن و پاراستنی بەندەانی جارنامەی مافی مرۆڤ و مافەكانی مرۆڤ بە گشتی.

3ـ هەر وڵاتێك كە بەندەكانی جارنامەی جیهانی مافی مرۆڤ جێبەجی بكات بە تەواوی ئەوا بێگومان بەرەو پێش دەروات چوونكە پێشكەوتنی هەر وڵاتێك بەندە بە رێز گرتن لە مافەكانی مرۆڤ و پاراستنی ئەو مافانە.

4ـ مافەكانی مرۆڤ‌و رێكەوتنامەكانی تایبەت بە مافەكانی مرۆڤ لە ئەنجامی هەر دوو شەری مالوێرانكەری جیهانی و كۆمەلێك كارەساتی مرۆیی یەوە هاتنە كایەوەو گەشەیان كرد و بۆ ئەوەش مرۆڤایەتی پارێزرا بێت دە دووبارە بوونەوەی وەها كارەساتگەلێك پێویستە هەموو وڵاتان گرینگیەكی تایبەتی بە بەرێوە بردن و چەسپاندن ئەو بنەمایانە لە یاسا ناوخۆیەكانیان بدەن و هەروەها ئیاتزامیشی پێوە بكەن و گرنگی بە بە پاراستنی مافی مرۆڤ لە هەموو وڵاتان و ئەو وڵاتانەش كە مافەكانی مرۆڤ ناپارێزن تووشی بەرپرسیاریەتی نێودەولەتی بكەنەوە بە شێوەیەكی جیدی.

سەرچاوەكان

یەكەم: كتێبەكان

1ـ و: قادر وریا، چەند دێكیۆمینتێكی نێودەوڵەتی سەبارەت بە مافەكانی مرۆڤەوە، دەزگای چاپ و بڵاو كردنەوەی موكریانی، هەولێر، چاپی یەكەم، 2006 ، ل 25

2ـ و: توانا عوسمان )چۆن سكلڵا دژی پێشیبَلكاریەكانی مافی مرۆڤ بەرز ئەكەیتەوە)، دەلیلی تاكەكەس و رێكخراوە ناحكومیەكان ـ كۆمەڵەی ئالمانی نەتەوە یەكگرتوەكان و لێژنەی ئاڵمانی نەتەوە یەكگرتوەكان بۆ پەروەردەو زانست و كلتوور ـ  سلێمانی چلاپخانەی دێكان، 2005  

3ـ جاری جیهانی مافی مرۆڤ، حكومەتی هەریمی كوردستان، وەزارەتی مافی مرۆڤ‌و ئاوارەو ئەنفال، سلێمانی ـ 2003

دووهەم: ماڵپەرە ئینتێرنێتیەكان

1ـ ویكی پێدیا، منشور حقوق بشر كوروش بزرگ ، 2009 . 12ی مارس . 11:20 PM http://fa.wikipedia.org/wiki/منشور_حقوق_بشر_کوروش_بزرگ

2ـ حقوق، جهان شمولی حقوق بشر، حقوق (مقالات حقوقی)، 2010/ 4/3  ، 11:05 http://law1.blogfa.com/post-55.aspx PM

3ـ روز جهانی حقوق بشر، پایگاە حوزە، 2010|4|3,  11:24 PM   http://www.hawzah.net/Hawzah/Magazines/MagArt.aspx?id=34600

4ـ اعلامیەی جهانی حقوق بشر، ویكی پدیا دانشنامە ێ‌زاد، 4.4.2010 ـ 12:21 AM http://fa.wikipedia.org/wiki/اعلامیه_جهانی_حقوق_بشر

سێهەم: محاچرات

1ـ  خامۆش عمر عبداللە. مافی مرۆڤ. 2006 /2007 ، مامۆستای كۆلیژی یاسا لە زانكۆی كۆیە