پەیماننامەی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە بارەی منداڵانەوە

 كۆمەڵەی گشتیی نەتەوه یەكگرتووەكان بەبڕیاری 52/44 له 1191/11/52دا پەسندی كردووه و بە پێی مادده 42ی ئەم پەیماننامەیه له 5ی ئەیلوولی 1112-ەوە كاری پێدەكرێ.

وەگێڕان‌له فارسییەوه:قادر‌وریا

دانلۆدی پەیماننامەکە کلیک لەسەەر ئەم لینکەی خوارەوە  بکە
 پەیماننامەی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە بارەی منداڵانەوە

سیستەمی سەرۆکایەتی‌و سیستەمی پەرلەمانی: کامیان گونجاوە بۆ کوردستان

سەرەتایەک 

لە رۆژی ٢٢/٨/٢٠٠٦ یەکەمین رەشنوسی دەستوری هەرێمی کوردستان خرایەبەردەستی هاوڵاتیان بۆ سەرنج‌و تێبینی‌ نوسین بەمەبەستی دەوڵەمەنترکردنی. دیارە بێجگە لە سەرنج‌و تێبینی، رەشنوسەکە رەخنەیەکی زۆریشی لەلایەن سیاسەتوانان‌و پارێزەران‌و پسپۆران‌و ئەکادیمییەکان‌و رۆژنامەوانان لێگیرا. رەخنە زۆرەکان مانای ئەوە نەبوون کە دەستورەکە هیچ خاڵی باشی تێدا نییە بەڵام رەشنوکە هەندێک ماددەو بڕگەو چەمک‌و پەیامی لەخۆگرتبوو کە جێگای هەڵوەستەکردن بوون‌و نەدەکرا بەسەریاندا تێپەڕین. سەرەڕای ئەمە، دەستورە رەشنوسەکە بە دەستکارییەکی زۆر کەمەوە لە هاوینی ٢٠٠٩ لە پەرلەمانی کوردستان دەنگی لەسەردراو تێپەڕێندراو بوو بە پڕۆژە دەستور. بەپێی بڕیارو پێکهاتنەکانی پەرلەمان دەبوایە پڕۆژە دەستورکە لەلایەن خەڵکی هەرێمەوە دەنگی لەسەر بدرایە بۆئەوەی ببێت بە دەستورێکی هەمیشەیی. 

 د.شێرکۆ کرمانج

سیسته‌می حوکمڕانی و فه‌رمانڕه‌وایی له‌ کوردستان ئه‌بێت له‌ ئاینده‌دا هاوشێوه‌ی وڵاتی فینله‌ندای لێبێت!

سیسته‌م له‌ فینله‌ندا بریتیه‌ له‌ وڵاتێکی کۆماری و په‌رله‌مانی..
‌فینله‌ندا حکومه‌تێکی ناوه‌ندی هه‌یه‌ وبنکه‌ی سه‌ره‌کی له‌ شاری هێلسینکی پایته‌خته‌، ڕێژه‌ی دانیشتوانه‌که‌ی نزیکه‌ی 5.4 ملیۆن که‌س ده‌بێت، به‌ گه‌وره‌یی ڕووبه‌ر هه‌شته‌مین وڵاتی ئه‌وروپایه‌و هه‌روه‌ها بچوکترین وڵاتی ئه‌وروپایه‌ له‌ ڕووی ژماره‌ی دانیشتوانهکەی، فینله‌ندا یه‌کێکه ‌له‌و وڵاته ‌ئه‌وروپیه‌‌ ئیسکه‌نده‌نافیانه‌ی که‌ ده‌که‌وێته‌ باکوری کیشوه‌ری ئه‌وروپاوه‌. ئه‌م وڵاته‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاته‌وه‌ له‌گه‌ڵ ڕوسیا هاوسنووره‌ وله‌باکور له‌گه‌ڵ نه‌رویج و له‌ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ وڵاتی سوید هاوسنووره‌. له‌ساڵی 1905 فینله‌ندا یه‌که‌می ئه‌و وڵاتانه‌ بو که‌ یه‌کسانی و مافی ده‌نگدانی تیادا به‌ر قه‌رار کرا.
سه‌باح عه‌باس

لە (٢٧) مین ساڵیادی کیمیابارانکردنی هەڵەبجەدا

بە جینۆساید ناساندن و قەرەبوکردنەوە،

ئاوارە حسێن*

لە گۆڤاری ئازاری هەڵەبجە، ماڵپەڕەکانی خەندان، KNNC، کوردۆساید و جینۆساید کورد دا بڵاو کراوەتەوە.

ڕۆژی چوار شەممەی ١٦-٣-١٩٨٨ کاتژمێر ١١:٣٥ خولەکی بەیانی حکومەتی بەعسی عێراق بە گازەکانی: خەردەل، تابۆن، سارین و سیانید. گازبارانی هەڵەبجەی کردو نزیکەی پێنج هەزار هاوڵاتی شارەکە خنکان و زیاتر لە دە هەزاری تریش بریندار بون و تا ئێستاش زۆربەی بریندارەکان سارێژ نەبون و تا هەنوکەش هەندێکیان بە هۆی ساڕیژ نەبون و کاریگەری برینەکەیانەوە گیان لە دەست دەدەن.

مافی پەنابەرێتی وەک مافێکی دانپێدانراو لە یاسای نێودەوڵەتیدا، لە نێوان بەخشین و پێشێلکردنیدا

دالای لاما و عەبدوڵڵا ئۆج ئالان، بەنمونە.

ئاوارە حسێن.

لەسەرەتادا مافی پەنابەرێتی وەک مافێکی دانپێدانراوی یاسایی ناسێنراو لە یاسای نێودەوڵەتیدا دەناسێنین و پاشتریش باس لە بەخشینی مافی پەنابەرێتی و پێشێلکردنی مافی پەنابەرێتی دەکەین بەنمونەوە.

مافی پەنابەرێتی لە جاڕنامەو ڕێککەوتننامە یاساییە نێودەوڵەتیەکاندا:

* جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ (١٠/١٢/١٩٤٨)، لە ماددەی (١٤) دا، بەم شێوەیە باس لە مافی پەنابەرێتی دەکات:

بڕگەی (١) دەڵێت: (هەر کەسێک لەبەرامبەر ستەم و چەوساندنەوەدا مافی ئەوەی هەیە بە شوێن پەناگەیەکدا بگەڕێ و پەنا بباتە بەر دەوڵەتێکی تر).

لە (٦٩) هەمین ساڵیادی دامەزراندنی کۆماری کوردستاندا

رەنگدانەوەی یاسای نێودەوڵەتی لەڕاگەیاندن‌و فەرمانڕەوای کۆماردا ‌

ئاواره‌ حسێن*‌
کۆماری کوردستان (مهاباد) لەلایەن پێشەوا قازی محەمەد لە٢٢-١-١٩٤٦ لەمەیدانی چوارچرای شاری مهاباد لەخۆرهەڵاتی کوردستان دامەزرا، لە١٧-١٢-١٩٤٦ رووخێندرا، پێشەوا قازی‌و هاوڕێیانیشی لەهەمان شوێنی راگەیاندنی کۆمار(مەیدانی چوارچرا) پاش دادگایکردنێکی نادادوەرانەو ناڕەوا لە٣١-٣-١٩٤٧ لەسێدارەدران.

پێکهینانی دەوڵەت لە یاسای نێودەوڵەتیداپێکهینانی دەوڵەت لە یاسای نێودەوڵەتیدا

چۆنیەتی پێکهێنانی دەوڵەتی کوردستان.
ئاوارە حسێن*
تەواوی وتارەکە، کە (٥٣٣٤) وشەیە. بە یەک بەش لە ماڵپەڕی کوردۆساید و بە نۆ بەش لە ماڵپەڕی جینۆساید کورد و حەوت بەشیشی لە ڕۆژنامەی کوردستانی نوێ بڵاو کراوەتەوە، دوو بەشەکەی کۆتای لەبەر ئەوەی ئازاری زۆربەی ئەوانەی دەدا کە ڕێگرن لە ڕیگای دروست بونی دەوڵەتی کوردی و سزادانی تاوانکارانی جینۆساید بڵاو نەکرایەوە.

ئالای کوردستان و پێشنیارێک

شایانی باسە کە هەر وڵات و هەریمێک ئالای تایبەت بە خۆی هەیە و ئاڵاش رەمزێکی گرینگ و پیرۆزی وڵاتانە. وڵاتەکانیش بە ئالاکەیانەوە دەناسرێتەوە و هەر ئالایەکیش بە شێوەیەک لە شێوەیەکان پێناسەی ئەو وڵاتەیە و تایبەتمەندیەکانی هەر وڵاتێک لە لە ناو ئاڵاکەیدا خۆی دەنوێنێت. کوردستانیش ئەگەرچی تاکوو هەنووکە وڵاتێکی سەربەخۆ نیە، بەڵام لە بەشێکی نیشتمان واتە باشووری کوردستان زیاتر لە دوو دەیەیە کە حکومەتێکی نیوە سەربەخۆ و ئاڵای خۆی هەیە کە ئەو ئاڵایە بۆتە سومبولی حكومەتی هەریمی کوردستان هەروەها بەشێکی زۆری دانیشتوانی کوردستان.

بیردۆزی زاڵ بوون (غلبە)

لایەنگرانی بیردۆزی زاڵبوون و کە گۆمپلوویچ (Ludwig Gumplovich) یەکێک لەو لایەنگرانەیە لەسەر ئەو بڕوایەن کە پێکهاتنی دەوڵەت لە ئاکامی سەرکەوتن و زاڵبوونی ویلایەت و قەومە بەهێزەکان بەسەر ئەقوام و ویلایەتە لاوازەکاندایە دەڵین کاتێک کە مرۆڤ چۆتە ژێر چەتری تایفە و ویلایەتی جۆراجۆرەوە پێکدادان و شەڕی زۆری هەبووە تاکوو بەرژەوەندی زۆرتر بۆ خۆی بەدەست بێنێت و ئەم شەڕانەش بۆنەتە هۆی زاڵبوونی ئیل و قەبیلەی بەهێزتر و ئەم گرووپە زاڵ و سەرکەوتووەی شەڕ هەوڵیانداوە کە رێکخستنێک پێک بێنن کە بەردەوام هیزی خۆی بپارێزێت و زاڵبوونەکەیان بەردەوام بێت.

بیردۆزی گرێبەستی کۆمەڵایەتی

بیردۆزی گرێبەستی کۆمەڵایەتی دەگەڕێتەوە بۆ سەدە نوێیەکان ئەوەڵێن جار هۆگۆگرۆسیوسی هۆلەندی هێنایە بەر باس و دواتر زۆرێک لە فەیلەسوفان و زانایانی یاسای سەدەی ١٧ و ١٨ پشتیوانیان لەو بیردۆزە کرد و وردەکاریەکانیان شی کردنەوە.

لایەنگرانی بیردۆزی گڕێبەستی کۆمەڵایەتی باوەڕیان وایە کە تاکەکانی مرۆڤ سەرەتا بە تەنیا دەژیان و لەناو کۆمەڵدا نەدەژیان لەو کاتەدا هەموو کەس ئازادی تەواوی هەبوو و ملکەچی هیچ هێزیكی مرۆیی نەبوو لەوەها دۆخێک دا ناچار بوو لەگەڵ هێزەکانی سرووش بەربەرەکانی بکات، بە ژیانی سرووشتی نەیدەتوانی بەسەر هێزەکانی سروشت دا زاڵ بێت لەبەر ئەوە مرۆڤەکان کۆبوونەوەو گرێبەستێکیان بەست و دەوڵەتیان پێک هێنا. لایەنگرانی گڕێبەستی کۆمەڵایەتی سەبارەت بە بەستنی گرێبەستی کۆمەڵایەتی دەبنە دوو لایەن.

بیردۆزی گەشەسەندن

لایەنگرانی بیردۆزی گەشەسەندن باوەڕیان وایە لەگەڵ پەرەسەندن و گەشەسەندی بنەماڵە دەوڵەت پێک دێت. بنەماڵەی لانکەی دەوڵەتە، دەڵێ تەمەنی مرۆڤ کورتە، بەڵام بە پێکهێنانی ژیانی هابەش و پێک هێنانی بنەماڵە و خستنەوەی نەوە بنەماڵە نەتەنیا بەردەوام دەبێت، بەڵکوو پەرەش دەستێنێت. نەوەکانی ئەم بنەماڵەیە بۆخۆیان بە پێک هێنانی ژیانی هاوبەش بنەماڵەی نوێ پێک دێنن. لە کاتێک دا کە پێوەندی بنەماڵە نوێیەکان لەگەڵ بنەماڵەی سەرەکی ناپچڕێت.

بیردۆزی سروشتی بوونی دەوڵەت

بیردۆزی سرووشتی بوونی دەوڵەت یەکەم جار لە لایەن فەیلەسوفانی یونانیەوە هاتۆتە بەرباس. ئەرەستوو دەڵێت ژیانی کۆمەڵایەتی نەتەنیا بۆ سرووشتی مرۆڤ گرینگە، بەڵکوو زۆرێک لە ئاژەلەکانیش سرووشتی ئەوەیان تێدایە کە بە کۆمەڵ ژیان بکەن. مێرولە و هەنگ بەرچاوترین نموونەی ئەم قسەیەن.

مرۆڤ سەرەڕای کۆمەڵایەتی بوون هێزی قسەکردنی هەیە و مرۆڤ لە ڕێگای قسە کردن و بە هاوکاری و هەرەوەزی لەگەڵ یەک پێویستیەکانی خۆی دابین دەکات. ئەرەستوو دەڵێت کۆمەڵی مرۆڤایەتی کێشەی جۆراوجۆری هەیە. بنەماڵە، فەوجی چەکداران،  کۆمەڵە ئایینیەکان و نموونەکانی وەک ئەو پێک دێت تاکوو یارمەتی یەکتر بدەن. دەوڵەت بە بڕوای ئەرەستوو کۆمەڵێکی تەواو سەربەخۆ زۆر باشە، ئەرەستوو  دەڵێت کە بەبێ دەوڵەت تاکەکان بەختەوەری و بەختیاری بەخۆیانەوە نابینن.

بیردۆزی الهیون

لە پۆلێنێکی گشتی دا لایەنگرانی بیردۆزی ئیلاهی حیکمەتی ئیلاهی و ویستی خوا بە سەرچاوەی دەوڵەت دەزانن و دەڵێن کە کارگێڕی کاروبارەکان لە لایەن خواوە دەنێردرێن و بە نوێنەرایەتی ئەو کۆمەڵگاو خەڵک بەڕێوەدەبەن. بیردۆزی ئیلاهی لە هێزی گەڕان بە دوای خوا لە لایەن مرۆڤەوە سەرچاوەی گرتووە لە وڵاتە کۆنەکاندا وەکوو میسر، چین، ئاشور و تەنانەت لە یونان و ئێران و رومدا باوبووە.

ناسینی سەرچاوەی دەوڵەت

١ـ هێنانە بەرباسی بابەتی سەرچاوەی دەوڵەت

 لە بابەتەکانی مافە بنەڕيتیەکاندا زۆر قسە لە دەوڵەت کراوە. سەرەتا دەبێ وەبیربێنینەوە کە لە فارسی دا وشەی ''دەوڵەت'' بە واتای جۆراوجۆر بەکار هاتووە هەندێ جار دەوڵەت بە واتای وڵات بەکار هاتووە و مەبەستیش یەکەی سیاسیە کە خاوەنی خەڵک و هەرێم و هێزی دەسەڵات و سەربەخۆییە بۆ نموونە کاتێک دەگوترێت دەوڵەتی پاکستان ئەندامی نەتەوە یەکگرتوەکانە واتە وڵاتی پاکستان بە تەواوەتی ئەم ئەندامیەتیەی هەیە.

پێڕەوی ناوخۆیی پارڵمان

حەوتەم: پێڕەوی ناوخۆیی پارڵمان وەک سەرچاوەی مافەبنەڕەتیەکان

بنەماکانی یاسای بنەڕيتی گشتین و وردەکاریەکان بۆ یاسا ئاساییەکان جێ دەهێڵدرێن. پارڵمانەکانی یاسادانان پێرەوی ناوخۆ بۆ خۆیان پەسەند دەکەن کە بەو پێی ئەم پێڕەوە ناوخۆییە ئەرکەکانیان و بۆ نمونە یاسا دادەنێن. ئەم پێڕەوانە درێژەی بنەماکانی یاسای بنەڕەتیە و یا دەربڕو شێ کەرەوە و تەواو کەری ئەو بنەمایانەیە.

بیرو بۆچوونەکانی زانایانی یاسا

شەش: بیرو بۆچوونەکانی زانایانی یاسا وەک سەرچاوەی مافە بنەڕەتیەکان

لێکۆڵینەوەکان، بیرۆبۆچوونەکان و بەرهەمەکانی زانایانی یاساش وەک سەرچاوەیەک لە سەرچاوەکانی مافە بنەڕەتیەکان چاویان لێ بکرێت.

خوخدە، داب و نەریت

پێنجەم: خوخدە، داب و نەریت وەک سەرچاوەی مافە بنەڕەتیەکان

یەکێک لە سەرچاوەکانی مافە بنەڕەتیەکان داب و نەریتە کە تەنانەت لەوڵاتانەش کە یاسای نووسراویان هەیە گرینگی زۆری هەیە. بۆ نموونە بە پێێ یاسای بنەڕەتی نەنووسراوی ئینگلیز، پاشا مافی ئەوەی هەیە کە خۆی لە واژۆ کردن و ڕاگەیاندنی ئەو یاسایانەی کە ئەنجومەنی خەڵک و لۆردەکان پەسەندیان کردوە پارێزێت،